Kaplica pod wezwaniem Świętego Krzyża na Osadzie Dolnej ma niezwykle bogatą historię. Wokół niepozornego budynku krąży wiele interesujących legend, które na pewno jak wszystkie legendy posiadają ziarno prawdy.

Data widniejąca na elewacji kaplicy może być informacją niezwykle mylącą tak dla turystów jak i historyków amatorów. Większość informacji, które udało nam się zgromadzić pochodzi z legend. Jedyne, pewne źródło historyczne na których możemy stworzyć chociażby zarys dziejów tego obiektu to “Studium historyczno – urbanistyczne Rawy Mazowieckiej” podaje rok 1761, jako pierwszą wzmiankę z wizytacji kościelnej kaplicy p. w. św. Krzyża, która znajdowała się wówczas pod patronatem księży augustianów.

Jak można zauważyć, miejsce w którym Juliusz Schrajer wybudował kaplicę nie było całkiem przypadkowe. Wincenty Dąbrowski w swym opisie kaplicy podaje jako przypuszczalny okres budowy na Osadzie Dolnej pierwszego obiektu o charakterze sakralnym wiek XVII. Wątpliwe jest także, aby Juliusz Schrajer wybudował kaplicę w 1809 roku, ponieważ jego syn, Julian Wiktor urodził się dopiero 3 marca 1861 roku. W takiej sytuacji powstaje pytanie, czy senior Schrajer był niezwykle dziarskim staruszkiem, czy też niemal jako kilkunastoletni chłopiec wybudował kapliczkę. Zakładając, iż Schrajer miał 20 lat gdy powstała kaplica, to gdy w 1872 roku urodziła się jego najmłodsza córka miał on wówczas 83 lata.

Jak podaje Dąbrowski rok 1809, upamiętnia potyczkę, do której doszło w tym miejscu w czerwcu tegoż roku, a stoczyli ją podjazd polski z wycofującymi się oddziałami austriackimi. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, iż obecna kaplica wybudowana została w latach 20-tych XIX wieku, podczas przebudowy miasta. Projekt budynku wykonał budowniczy mazowiecki, Karol Dollinger.

Rodzina Schrajerów prawdopodobnie tylko odnowiła zniszczą walkami wyzwoleńczo – narodowymi kaplicę w 1883 roku.

Kaplica jest owiana wieloma legendami. Jedna z nich dotycząca również rodziny Schrajerów głosi, że jeden ze Schrajerów wybudował ten obiekt w podzięce za znalezienie w rzece zadry z Krzyża Świętego oprawionej w miedź z arabskimi napisami. Relikwie niestety zaginęły podczas zawieruchy związanej z ostatnią wojną.

Kolejna legenda mówi, iż w roku 1812, w czasie marszu Napoleona przez Polskę, na przedzie tych wojsk szły Legiony Polskie. Dowodził nimi książe Józef Poniatowski. W tym czasie od Rawy aż po Warszawę rozciągała się ogromna puszcza. Książe miał przedostać się przez nią jeszcze za dnia, zdobyć Warszawę i wypędzić z niej Moskali. Poniatowski doszedłszy do Głuchówka pod Rawą i zatrzymał się u pewnego ziemianina. W obozie wojska był pewien sługa, który zdradził Moskalom, że Legiony zatrzymały się pod Rawą. Gdy wszyscy spali nadbiegł chłop z pobliskiej wsi i krzyczał aby żołnierze uciekali bo za chwilę zaatakują ich Moskale. Wartownik nie uwierzył chłopu i zagroził, że jeśli ten kłamie to przepłaci to życiem. Jednak chłop nadal błagał aby jak najszybciej uciekali. Wtedy to strażnik dołożył ucho do ziemi i usłyszał tęten koni. Dzięki szybkiej reakcji książe wraz z żołnierzami był przygotowany do walki z najeźdźcą. Na pamiątkę owego wydarzenia książe Józef Poniatowski ufundował w tym miejscu kaplicę.

Kolejna legenda wiąże się również z czasami napoleońskimi. Pewien polski oficer z miejscowego garnizonu był zaręczony z córką rawskiego garbarza, którą bardzo kochał. Gdy w roku 1812 musiał pójść na wojnę, zobowiązał ją, by czekała na niego do szczęśliwego powrotu lub jego śmierci. Lekkomyślna dziewczyna uciekła z jakimś francuskim wojskowym i wróciła z cofającą się armią w 1813 roku ciężko chora. Niebawem wrócił także narzeczony. Dowiedziawszy się o chorobie ukochanej, opuszczonej przez najbliższych, po długim i kosztownym leczeniu doprowadził ją do zdrowia i oddał pod opiekę rodzinie. Później wyszła ona za mąż za czeladnika garbarskiego, a szlachetny młodzieniec odsuną się od ludzi i jako pustelnik osiedlił się przy kaplicy. Jak stwierdził historyk Hipolit Gawarecki, pustelnik ten mieszkał tam jeszcze w 1840 roku.

Wykorzystano materiały: Opis kaplicy p.w. św. Krzyża Wincentego Dąbrowskiego, “Legenda o Kapliczce” z albumu pani profesor Anny Kłosowej, “Studium historyczno-urbanistyczne Rawy Mazowieckiej”, “Rawa Mazowiecka i okolice” Ryszard Poradowski.